نظریه حرکت جوهری یکی از ابتکارات ملاصدرای شیرازی است که به اعتقاد او بر پایه هایی از برهان، قرآن و عرفان روییده و پیامدهای متنوع و متعددی در زمینه فلسفه و الهیات به کرسی اثبات نشانیده است. مشکل بزرگ این نظریه گم شدن یا انعدام موضوع است و بدون حل این مشکل نظریه حرکت جوهری هر چند مبرهن باشد پذیرفتنی نخواهد بود. خود صدرالمتالهین توجه کامل به این مشکل داشته و برای حل آن راههای متعددی را ارایه کرده است. در اینجا بعد از ذکر دو دلیل شیخ الرییس در مخالفت با این نظریه که در واقع به طرح مشکل اشاره کرده است، کوششهای صدرالمتالهین در آثار مختلفش در قالب دو پاسخ نقضی و شش پاسخ حلی گرد آمده، تبیین می شود. شروع بحث به دلیلی که خواهد آمد، با نگاهی بسیار کوتاه به تاریخچه فلسفی حرکت جوهر خواهد بود. سپس مقاله به کار تتبع و تبیین راه حل های ملاصدرا بسنده ننموده، راه حلهای او را از حیث سازگاری مورد توجه و داوری قرار خواهد داد.

هدف مقاله حاضر پاسخ به این پرسش است که آیا نظریه حرکت جوهری، که یک نظریه توصیفی است، ظرفیت لازم برای تدوین یک نظریه هنجاری است، دارد؟ و در صورت مثبت بودن پاسخ، آیا این نظریه توان چالش با مشکلات نظری موجود در عرصه فلسفه تعلیم و تربیت و نیز قدرت تفکر درباره مشکلات عملی موجود در زندگی انسان را دارا است. روش گفتار حاضر نیز، استدلال و به طور عمده، حرکت از «هست» به «باید» است. با توجه به نکات یاد شده کوشش شده است بر مبنای نظریه حرکت جوهری حکیم صدرالمتالهین، نظریه ای تربیتی پرورده شود. این نظریه همچون هر نظریه فلسفی تربیت شامل بررسی مقولات اصول، اهداف، روش ها، محتوا و ارزشیابی است که در کل، نظام واحدی را تشکیل می دهند. در پایان، این نظام به عنوان معیاری در نقد برخی نظریات تربیتی به کار گرفته شده و نیز تلاش گردیده بر مبنای آن بعضی پارادوکس های تربیتی گشوده شود. همچنین ظرفیت نظریه حاصل در حل مشکلات عملی موجود انسان امروز مورد بررسی قرار گرفته است.

این پژوهش با تمسک به نظریه حرکت جوهری ملاصدرا، به سیر در لایه های معنایی متن، و بررسی چندمعنایی و ابهام واژگانی، و ساختاری آن می پردازد و با تعریف جوهر و حقیقت متن، در جست وجوی پاسخ به این پرسش است که آیا در فرایند ترجمه، متن مبدا، حقیقتی متکثر بالذات، در سیلان، نسبی، و دسترسی ناپذیر دارد یا علی رغم شخصی بودن فهم، حقیقتی واحد و جوهری چندلایه دارد. در این تحقیق با تمرکز بر نظریه حرکت جوهری، تفاوت میان این دو رویکرد، ما را به رویکرد سومی می رساند که امکان توضیح چندمعنایی و ابهام ساختاری و واژگانی متن و درنتیجه تنوع محصول ترجمه از یک متن واحد را فراهم می کند.

یکی از مهمترین نظریه های فلسفی که بشدت مورد توجه مرحوم صدرالمتالهین قرار گرفته و پذیرش آن تاثیری شگرف در دیگر مسایل فلسفی بر جای نهاده است، نظریه حرکت در مقوله جوهر است. در این مقاله، نخست به سابقه تاریخی این نظریه توجه شده و وجوه ابتکاری ملاصدرا درباره آن بیان شده است. این وجوه عبارتند از: 1- اقامه برهان بر این نظریه؛ 2- دفع اشکالهای وارد شده بر این نظریه؛ 3- اخذ نتایج فلسفی از این نظریه. همین سه وجه، سه بخش اصلی این مقاله با تشکیل می دهد. در بخش نخست، یازده برهان این نظریه که ملاصدرا و اصحاب حکمت متعالیه ارایه کرده اند، مورد ارزیابی قرار گرفته و توان هر یک برای اثبات آن سنجیده شده است. در بخش دوم، میزان موفقیت ملاصدرا و پیروان مکتب حکمت متعالیه برای پاسخ داده به سه برهان مخالفان این نظریه مورد سنجش قرار گرفته و بالاخره در بخش سوم، درباره هشت نتیجه فلسفی ماخوذ از این نظریه، تحقیق شده است.

تاریخ حکمت گواه آن است که شناخت حیات پس از مرگ و گفت وگو پیرامون آن همواره از معماهای محبوب اندیشمندان بوده است. در میان ایشان، صدرالمتالهین یکی از موفق ترین متفکران مسلمانی است که توانست از بسیاری از مواقف پس از مرگ تحلیل و تبیینی عقلانی ارائه کند. از جمله مواقفی که ملاصدرا به تحلیل برهانی آن پرداخته، موقف صراط است. به باور او حقیقت صراط، چیزی جز تمثل نفس در هیئت پُلی بر جهنم نیست، درحالی که به نظر می رسد این قرائت از صراط، به تنهایی نوعی ناسازگاری با صراطی که در دین گفته شده دارد؛ پژوهش حاضر که به روش تحلیلی-توصیفی نگاشته شده، با التفات به مبانی منیع صدرایی و متون دینی، اثبات می کند صراط مشهود، بدون شائبه مجاز، وجهی از باطن انسان کامل محمدی است و آن چه صدرالمتالهین درباره صراط می گوید در حقیقت کیفیت گذر از صراط است؛ به این ترتیب در پژوهش حاضر در عین ارائه تفسیری جدید از صراطِ مشهود در قیامت، بر تفسیر ملاصدرا از صراط (با اندکی تصرف و به نحوی سازگار با خوانش مزبور)، تحفظ شده است.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

این مقاله در صدد است نظریه حرکت جوهری ملاصدرا را مورد واکاوی قرار داده و انتقادات پیرامون آن را در حوزه دلایل، لوازم و آثار، آشکار و ناسازگاری های درونی آن را بازگو نماید، علاوه برآن برخی تعارضات لوازم این نظریه با نصوص دینی را نشان دهد. نظریه حرکت جوهری در ناحیه دلایل با انتقادات جدی مواجه بوده تا جایی که بزرگانی همچون علامه طباطبایی ضمن پذیرش اشکالات وارده خود به اقامه استدلال در این مقام پرداخته اند، علاوه بر آن لوازم این نظریه در مواجه با نصوص دینی مانند اصل معاد، اصل رجعت و خلقت پیشین ارواح از توانایی لازم در پاسخ به تعارضات مطرح ناتوان است.

در آیات متعددی از «قرآن کریم» اشاره شده که خداوند، آسمانها و زمین را در شش روز آفرید. در تفسیر این آیات، درباره مقصود از شش روز و چگونگی آفرینش تدریجی آنها و تنافی آن با قدرت الهی، اختلاف نظر زیادی میان مفسرین رخ داده است. به باور ملاصدرا، مقصود آن است که طول عمر آسمانها و زمین، شش روز ربوبی است که هر روز آن معادل هزار سال است. وی نظریه خود را، که یکی از ابتکارات اوست، بر نظریه حرکت جوهری استوار ساخته است. این مقاله، ضمن یادآوری نظرات مفسرین شیعه و اهل سنت در این باب، به شرح سخن صدرالمتالهین پرداخته است.